Toespraakje op de nieuwjaarsbijeenkomst van gebruikers van het Gasthuis op zondagmiddag 6 januari 2019
Beste mensen,
2019, het jaar van de waarheid. Je hoort het veel: sporters die alles van het komende jaar verwachten, politici die het denken helemaal te gaan maken of ondernemers die hun grote slag denken te slaan. Je hoort het aan en je denkt: en als het dan niet lukt, is er altijd nog een 2020 of 2021 als jaar van de waarheid.
Maar als we het nu eens serieus namen: 2019, het jaar van de waarheid. Het jaar waarin we met elkaar stil staan bij de vraag, die een kleine tweeduizend jaar geleden al door Pontius Pilatus werd gesteld: Wat is waarheid? Pilatus weet wat de waarheid is, hij heeft die zelf al geformuleerd: Ik vind geen schuld in deze mens, maar toch stelt hij de cynische vraag: wat is waarheid? Wat maakt het uit wat de waarheid is, want het volk dringt aan en dreigt hem zwart te maken bij de keizer. De vraag naar de waarheid is een machtsvraag geworden. Wie heeft de macht te besluiten wat waarheid is.
Bijna tweeduizend jaar later is dit in Capitool en Kremlin gemeengoed geworden en zelfs onze vroegere koningin, nu Prinses Beatrix waagde het al te zeggen: de leugen regeert, ook in Den Haag. Ik noem een paar voorbeelden:
In de afgelopen jaren is het aantal verkeersdoden weer toegenomen. Er worden dikke rapporten geschreven en door ministers verdedigd, die uit willen leggen hoe dat komt: er wordt te veel geappt achter het stuur, de gemiddelde leeftijd van de automobilisten is steeds hoger geworden. Eindeloos veel argumenten maar het meest voor de hand liggende, wij zijn geneigd te zeggen ‘de simpele waarheid’, dat dit veroorzaakt wordt door het verhogen van de maximumsnelheid, die simpele waarheid mag niet gehoord worden, want dat druist in tegen het vrijheidsideaal van de ministers van verkeer en waterstaat, die al sinds jaar en dag afkomstig zijn uit de partij met vrijheid in zijn naam.
De president van de Verenigde Staten verklaart zelf, dat er nog nooit zoveel goeds tot stand is gebracht als sinds hij president is, alles wat daartegenin wordt gebracht wuift hij weg als fake news. Dat hij de gevolgen van de klimaatsverandering en daarmee het toekomstige welzijn van de wereldbevolking in ernstige mate veronachtzaamt, is ook ‘fake news’, want hij zit in het oval office als de machtigste man van de wereld en dus meent hij het recht te hebben te besluiten wat waar is en wat niet. Wie er anders over denkt die is ‘fired’. En dus gaat de waarheid van Trump als twitterbericht over de wereld.
In de herfst van 1943 schrijft Dietrich Bonhoeffer in de gevangenis van Tegel één van zijn laatste essays: “Was heisst die Wahrheit sagen”. Wat betekent de waarheid spreken? De jodenvervolgingen zijn in volle gang. Uit heel Europa rijden de treinen met honderdduizenden slachtoffers naar de kampen in Polen, waar de meesten van hen onmiddellijk na aankomst worden vergast. Wat is waarheid? Is dat de waarheid van de machthebbers, de waarheid van Hitler en de waarheid van Goebbels, die als uitgangspunt heeft gekozen (ik citeer letterlijk) “Mit gutem Propaganda ist alles zu machen”.
Zonder liefde en mededogen heeft ‘waarheid’ geen enkele betekenis. De waarheid is geen objectief gegeven, die in alle situaties dezelfde is. Waarheid veronderstelt vertrouwen. Wie ‘iemand eens goed de waarheid wil zeggen’ helpt de ander daarmee maar zelden. Het Hebreeuwse woord ‘emeth’ betekent zowel trouw als waarheid. De waarheid spreken is oprecht zijn, met jouw spreken je medemensen tot zijn of haar recht laten komen. Soms – en dat besefte Bonhoeffer in zijn tijd maar al te goed – doe je de waarheid meer recht met een leugen dan met de waarheid en niets dan de waarheid. We leven in een tijd van massacommunicatie. In een tijd waar ‘data’, big data geld, veel geld waard zijn, waar iedereen probeert alles over iedereen te weten te komen, om daar vervolgens commercieel voordeel mee te behalen. Er worden ons door allerlei instanties vragen gesteld, die helemaal niet gesteld horen te worden en waar wij dus ook niet op hoeven te antwoorden of wat mij betreft ook onjuiste antwoorden op mogen geven.
“De waarheid zal u bevrijden” wordt in het achtste hoofdstuk van het Johannes-evangelie gezegd. Dat is die bijbelse waarheid, die trouw en liefde met elkaar verbindt en in woorden tot uitdrukking brengt. Die waarheid is het juiste woord op het juiste moment en op de juiste plaats. Die waarheid helpt de spreker en de aangesprokene beiden, omdat ze een relatie tot stand brengt, omdat ze mensen een nieuw zicht op de werkelijkheid biedt. Naar die waarheid zijn we op zoek, ook in 2019, een waarheid niet alleen om te spreken, maar een waarheid om in te leven.. Ons leerhuis heeft afgesproken om zich dit voorjaar bezig te houden met die waarheidsvraag. “De waarheid in tijden van sociale media” hebben wij het genoemd en stellen de vraag daarmee zo concreet mogelijk. Zal de leugen regeren en zich via twitter en facebook als een inktvlek uitbreiden over onze planeet, of, ik zeg niet ‘zal de waarheid overwinnen’, maar zal er iets van waarheid overeind blijven. De waarheid van de liefde en trouw tussen de mensen, de waarheid van het mededogen voor mensen die dat nodig hebben. Dat is wat wij jullie allemaal wensen in het nieuwe jaar: 2019, een jaar van de waarheid.